Maçonnieke encyclopedie-N.
De Maconnieke Encyclopedie zoekt
Een ogenblik !
DE NED. FED.°. DER I.O.G.V.M."LE DROIT HUMAIN"
GESCHIEDENIS VAN DE NED. FED.°. DER I.O.G.V.M."LE DROIT HUMAIN"
Nederlandse Federatie
Amersfoort O.°.N.F.
Amsterdam.O.°.N.F, Oosteinde 27
Amstelveen O.°. N.F., Amsterdamseweg 168
Bussum, O.°.N.F.
Den Haag, O.°.N.F.
Deventer, O.°.N.F.
Dortrecht. O.°.N.F.
Delft, O.°.N.F.
Eindhoven, O.°.N.F.
Groningen, O.°.N.F.
Haarlem, O.°.N.F.
Hilversum, O.°.N.F.
Leeuwarden, O.°.N.F.
Maastricht, O.°.N.F.
Naarden, O.°.N.F.
Rotterdam, O.°.N.F.
Roermond, O.°.N.F.
Utrecht, O.°.N.F.
Wageningen, O.°.N.F.
Zaandam.O.°.N.F.
Zwolle, O.°.N.F.
GESCHIEDENIS VAN DE NED. FED.°. DER I.O.G.V.M."LE DROIT HUMAIN"
Het begin.
Vervolgens
De Koloniën
Buitenland
De ritualen
Een overzicht van de ritualen van de N F van LDHt/m 1948
Het begin: Frankrijk
De tweede fase: Annie Besant.
De eerste Nederlandstalige ritualen
De Nederlandse ritualen
De "Engelse" ritualen
Tenslotte: 'Engelse" en "Schotse" ritualen?
Lijst met vert.van de Opp.°.
Lijst van de werkplaatsen volgens nr.
Nederlandse Federatie
Amersfoort O.°.N.F.
-A.°.L.°. 796 Broedertrouw opger. 1927 gesl. 1940
-A.°.L.°.1014 Osiris opger 1914 gesl.1990
Amsterdam.O.°.N.F, Oosteinde 27
-A.°.L.°.13 Cazotte 10/06/05-1919 uitgetr.naar Ned.Verb.v. Vrijm.°.
-A.°.L.°.93 Georges Martin ll opger.1920 gefus.in 1001
-A.°.L.°.799 Gertouwheid opger.`24-gesl.`28
-A.°.L.°.800 De Drie Zuilen opger. `28 `46 gefuseerd met 1001, `50 zelfst. maar in `50 gesloten
-A.°.L.°.801 Eenheid opger ? gefuseerd met 1001
-A.°.L.°.802 Hiram Abif ,, ,, gesl. `40
-A.°.L.°.874 Ars Regia opger. `27 gesl. `35
-A.°.L.°.1001 Amsterdam opgericht 1946
-A.°.L.°.1060 Lux Oriëntis opgericht 1956
-A.°.L.°.1061 De Ruwe Steen opger `56 uitgetr 1960 teruggek. in 1992
-A.°.L.°.1061 Phoenix opger. 1960 gesl. `68
-A.°.L.°.1086 De Broederketen opger.`59 gesl.`77
-L.°.v.V.°. 11 Henoch Gew.°.A. opger. `31
-Merkl.°. 1 De Witte Keursteen Stgr.°.A, opger. `63
-Kap.°.4 De Egelantier Vallei A., opger. `13
-Areop.°. 131 Aquila Regia Kamp A., opger. `56
-Cons.°.15 Sapientia Kamp A., opger. `63
Amstelveen O.°. N.F., Amsterdamseweg 168
-A.°.L.°.1061 De Ruwe Steen
Bussum, O.°.N.F.
-A.°.L.°.725 Hermes opger tussen-`18 en `26 gesl. 1976
Den Haag, O.°.N.F.
-A.°.L.°.41 Rakoczy 1911/1919 uitgetr. naar Ned. verb. v. Vrijm.°.
-A.°.L.°.41 Saint Germain (E.R.), Galvanistraat 94, 070/360-opger. 1924 heropend in 1947
-A.°.L.°.91 Georges Martin 1, idem, opger. 04/1017 heropend in 1947
-A.°.L.°.925 Acacia opger. 1930 gesl. `34
-A.°.L.°.1002 `s Gravenhage opger 1946 (41&91) gesl.1947
-A.°.L.°.1033 Via Lucis (E.R.),idem, opger. 1953
-L.°.v.V.°.14 Thot, idem, opger.`32
-Kap.°.v.h.H.K.G, 1 St.Albaan, idem, opger. `75 in A`dam
-Merkl.°.3 De Kroonsteen, idem, opger. `66
29">Deventer, O.°.N.F.
-A.°.L.°.1062 Sint Jan, Rijkmanstraat 10, 0570/615366 opger `57
-L.°.v.V.°.67 Het Oosten, idem, opger. `86
Dortrecht. O.°.N.F.
-A.°.L.°.1028 Vrijheid opger.`52 sluimerend in `56 overgepl. naar R`dam in 02/`60 gesl. door Opperr. 05/`60
-A.°.L.°.1427 La Bonne Esp‚rance, Muys v. Holygang 10, opger.`86
-L.°.v.V.°.87 Hermes, Singel 341, 078/6134373, opger. `89
-Merkl.°.4 Spitssteen, Singel 141, 078/6134373, opger. `92
Delft, O.°.N.F.
-A.°.L.°.1453 Delft, Choorstraat 16-a, 015/2123732, opger. `88
Eindhoven, O.°.N.F.
-A.°.L.°.923 Lux Veritatis (E.R.), Da Costaweg 16 opger. `29
Groningen, O.°.N.F.
-A.°.L.°.1031 De Hoeksteen, Turfsingel 46, 050/3128496 opger. 1953
Haarlem, O.°.N.F.
-A.°.L.°.701 Georges Martin lll, Ripperdastraat 13, 023/- 5310368 opger. 1918
-L.°.v.V.°.32 Melchizedek, Parklaan 69, opger. `71
Hilversum, O.°.N.F.
-A.°.L.°.43 Christiaan Rozenkreuz, Oude Engweg 19, 035/6214406 opger. 1911
-L.°.v.V.°. 25 De Laurier opger. `55 gesl.`85
Leeuwarden, O.°.N.F.
-A.°.L.°.973 Fiat Lux, Bij de Put 15, 058/2124292 opger.1939
-L.°.v.V.°.30 Moria, idem, opger.`63
Maastricht, O.°.N.F.
-A.°.L.°.1391 Mosam Trajectum, Heggenstraat 16, 043/3213140 opger.`85
Naarden, O.°.N.F.
-A.°.L.°.812 Serapis (E.R.), Meentweg 9, 035/6945781, opger.1927
-L.°.v.V.°.15 Gala„d, idem, opger. `36
-Merkl.°.2 De Sluitsteen, idem, opger. `63
Rotterdam, O.°.N.F.
-A.°.L.°.92 Pythagoras opger.1915 geschorst 1960 en bij het N.G.G.V. verder als Loge.
-A.°.L.°.1027 Memphis, Van Vollenhovenstraat 35, 010/4362299 opger.1953 te Breda, sluimeren van `73-`74 in `74 overgepl.
Roermond, O.°.N.F.
-A.°.L.°.1308 Zuiderkruis, Kerklaan 7, Leeuwen opger.`81
Utrecht, O.°.N.F.
-A.°.L.°. 94 Wel(l)done.uitgetr. 1919 naar Ned. Verb.v.Vrijm.°.
-A.°.L.°.771 Ken Uzelven, Maliebaan 70-a, 030/2313104 opger. `26
-L.°.v.V.°.23 Percival, idem, opger. `49
Wageningen, O.°.N.F.
-A.°.L.°.74 Ramses, Niemeyerstraat 4, 0317/414355 opger.1916 in Arnhem-via Nijmegen naar Wageningen
Zaandam.O.°.N.F.
-A.°.L.°.708 Plato, Stationsweg 59, 075/6165517 opger. 1918
Zwolle, O.°.N.F.
-A.°.L.°.1012 Oosterlicht, Bloemendalstraat 11, 038/4214555 opger. 1949
GESCHIEDENIS VAN DE NED. FED.°. DER I.O.G.V.M."LE DROIT HUMAIN"
Het begin.
Elf jaren na de oprichting van de Internationale Gemengde Vrijmetselaarsorde te Parijs, in Juni 1904, werden in Nederland de eerste leden van onze Orde ingewijd. Daartoe waren Zr.°. Annie Besant en nog enige leden uit Engeland overgekomen; zij wijden op 18 Juni 1904, onder medewerking van Br.°. W. B. Fricke ( van een masculine Orde) en de Zz.°. F. E. Windust en M.E. Deutschbein-Logeman, die de 1 in Engeland hadden ontvangen,tien Nederlandse profanen in, die op 20 Juni in de tweede en derde graad werden verheven, waarna de eerste Loge in Nederland werd gevormd. Die eerste Werkpl.°., genaamd "Cazotte" en gevestigd in het 0.°. Amsterdam, was Loge nr. 13 van onze Orde en werd op 10 Juni 1905 in een plechtige zitting ge‹nstalleerd door onze Grootm.°., Zr.°. Marie Georges Martin en Bb.°. Georges Martin, die daartoe met enige anderen uit Parijs was overgekomen. Eveneens waren, behalve zes Bb.°. uit het Gr.°. 0.°., nog aanwezig Br.°. Faulding 18ø uit het 0.°. Londen en Br.°. Wittemans, 18ø uit het 0.°. Antwerpen. Br.°. Fricke werd V.°. Mr.°. van deze Loge, en ontving het Charter uit handen van de Grootm.°.. De Grootred.°. van de Opperraad Br.°. Georges Martin, Br.°. Wittenmans, is later jarenlang een getrouw en toegewijd lid van de Antwerpse Loge van onze Orde geweest.
Vervolgens
Begonnen onder deze gunstige voortekenen, zijn de tegenslagen deze eerste Loge niet bespaard gebleven. Persoonlijke wrijvingen en het streven van de Vertegenwoordiger van de Opperr.°. Br.°. H. J. van Ginkel, die in 1913 was aangesteld, met vele andere van onze Nederlandse leden, om eenheid in onze Ritualen te brengen, was aanleiding dat in januari 1919 deze eerste Nederlandse Loge zich van de Orde afscheidde, en haar werkzaamheden buiten ons Ordeverband voortzette. Niet beter verging het de tweede Loge in Nederland van onze Orde, de A.°. L.°. nr. 41, "Rakoczy", die, in Januari 1911 in het O.°. Den Haag gesticht, in Januari 1919 wegens begane onregelmatigheden werd opgeheven en haar werkzaarnheden buiten het verband onzer Orde voortzette. Met haar ging mede de A.°. L.°. nr. 94, "Graaf van Welldone in het O.°. Utrecht, die in December 1916 was opgericht.De A.°. L.°. nr. 43,"Christiaan Rosenkreuz" is dus de oudste bestaande Loge in ons land; zij werd in het 0.°. Laren NH in 1911 opgericht en is later naar Hilversum verplaatst.
De Koloniën
Oorspronkelijk omvatte het gebied van onze Jurisdictie Nederland en Koloniën; in de west is het nog steeds niet tot de oprichting van Loges van onze Fed.°.gekomen, maar maar in Oost Indië hebben leden van onze Orde, die in de A.°. L.°. "Cazotte" waren ingewijd , al vrij spoedig Driehh.°. en Loges opgericht, allereerst in 1912 in het 0.°. Batavia de A.°. L.°. nr. 412 "Lux Orientis" waarna in 1918 Soerabaja met nr. 406 "St. Germain" en in 1915 Semarang met nr. 421 "Thomas More" volgden. Verder werd in 1915 opgericht de Drieh.°. te Malang, die zich tot de A.°.L.°. "Sirius" ontwikkelde. Op 16 November 1919 ontving Br.°. Meuleman de 33° en werd hij de eerste Gedelegeerde van de Opperr.°. . voor de Nederlands-Indische Jurisdictie, die toen dus onafhankelijk werd van Nederland.
Buitenland
Vanuit Nederland werd de Gemengde Vrijmetselarij ook naar andere landen in Europa overgebracht; zo werd een Drieh.°. te Genéve opgericht, de latere A.°.L.°. nr. 44, door drie leden van de A.°.L.°. "Cazotte"; In 1922 werd Br.°. F.E. Farwerck 33° Gedelegeerde van de Nat.°. . Raad Nederland ( en later Ged.°. van de Opperr.°.) voor Duitsland, Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije en Zuid-Slavië en Br.°. Reelfs als Ged.°. voor de Balkanlanden (1934)In die landen werden achtereenvolgens opgericht:
de A.°.L.°.nr.726 "Goethe" 0.°. Frankfurt a.Main in Oct.1921,
de A.°.L.°.nr.752 "Dobrowski", 0.°. Praag .Juli 1922,
de A.°.L.°.nr.756 "Vertrauen", 0.°. Wenen Augustus 1922
de A.°.L.°.nr.819 "Giordano Bruno", O.°.Praag October 1925
de A.°.L.°.nr.914 "Hansa", O.°.Hamburg November 1928
de A.°.L.°."Harmonie" 0.°. Wenen 1928
de A.°.L.°.nr.935 "Pythagoras", 0.°. Zagreb December 1931
De ritualen
De geschiedenis daarvan is in het kort deze, dat toen in 1925 in Engeland door Zr.°. Besant en Br.°. Leadbeater een nieuw stel ritualen was gemaakt, of eigenlijk in de bestaande ritualen speciale wijzigingen en toevoegingen waren gemaakt, ( het z.g.n. Engelse Rituaal) die volgens hen bijzondere werking op de Kandd.°.moesten hebben, de A.°.L.°. "Serapis" - en even later ook de A.°. L.°. "St Germain" - met dit rituaal wensten te werken, hetgeen de toenmalige Vert.°. van de Opperr.°. aanleiding gaf, daartoe aan die Loges speciale machtiging te verlenen, maar niet dan nadat daarin enige wijzigingen waren aangebracht, met de bedoeling om die Ritualen zodanig te hebben, dat zij algemeen konden worden gebillijkt en ondergaan, zodat men niet doordrongen behoefde te zijn van enige filozofische of godsdienstige lering om zich geheel harmonisch daarmee te gevoelen. Dit was enerzijds niet naar de zin van degenen, die dit Rituaal "onvervalst" wensten toe te passen, en anderzijds waren er velen in onze Fed.°., die wensten vast te houden aan het besluit van de Opperr.°. van 1918, dat in een land algemeen eenzelfde Rituaal moest worden toegepast. Dit liep weer parallel met de behandeling van deze kwestie in de Opperr .°. en in het Intern . - . Convent van 1934, waarin werd besloten, dat meerdere Ritt.°. konden worden gebezigd, zij het ook, dat de Nat.°. Raad in elk land het recht had, wijzigingen aan te brengen, terwijl bij verschil over de wenselijkheid of juistheid van deze wijzingen de Opperr.°. zou beslissen. Het bleek in de jaren tussen 1934 en 1940 niet mogelijk tot overeenstemming op dit punt te komen in Nederland, maar het ging gelukkig na 1940-1945 zeer vlot, en wij mogen heel dankbaar zijn voor deze "rituaalvrede", waarbij over en weer goede wil en neiging tot samenwerking en vredelievendheid werd getoond .(Officiële lezing H.°.E.°.)
Een overzicht van de ritualen van de N F van LDHt/m 1948
Prof.Dr. J.A.M. Snoek
Het volgende is een overzicht van de ritualen voor de Blauwe" graden van Le Droit Humain die in Nederland en in Nederlands Indië gepubliceerd werden tot en met de eerste na-oorlogse uitgave. Dit overzicht is gebaseerd op het materiaal dat in de bibliotheek van de Nederlandse Federatie in Amsterdam aanwezig is. Uit dit overzicht blijkt dat in enkele gevallen van een bepaalde uitgave slechts het rituaal voor één van de drie graden voorhanden is. Voor-oorlogse ritualen van de hogere graden ontbreken geheel. De bibliotheek zou het zeer op prijs stellen indien ZZ.°. en BB.°. die ritualen bezitten die aan deze collectie ontbreken, deze aan de bibliotheek zouden willen afstaan of in bruikleen geven, zodat de Orde centraal over een zo compleet mogelijke collectie beschikken kan.
Het begin: Frankrijk
Op 14 januari 1882 werd Maria Deraismes ingewijd in de loge "Les Libres Penseurs" in Pecq, in de omgeving van Parijs. Deze loge behoorde toen tot de Franse "Grande Loge Symbolique Ecossaise". Om deze grootloge en zijn rituaal te kunnen plaatsen is een klein stukje voorgeschiedenis nodig.
In 1877 schafte het Grand Oriënt de "O.°.B.°.d.°.H.°." af. Ook in het Supreme Conseil wilden sommige loges dat, maar het Supreme Conseil zelf hield resoluut aan de traditie vast. Vanaf 1877 waren de blauwe loges onder het Supreme Conseil de enige regelmatige blauwe loges in Frankrijk. Een regel dat blauwe loges, om regelmatig te zijn, onafhankelijk moeten zijn van een organisatie van hogere graden was er toen nog niet. Diverse van deze blauwe loges wensten echter niet onder een dergelijk gezag te werken. Het kwam tot een conflict tussen deze loges en het Supreme Conseil, wat op 24 maart 1880 leidde tot de afsplitsing van twaalf van deze loges onder de naam Grande Loge Symbolique Ecossaise, waartoe ook de loge Les Libres Penseurs behoorde. In 1890 veranderde de Grande Loge Symbolique Ecossaise haar naam in Grande Loge Symbolique de France. Omdat de Grande Loge Symbolique de France binnen enkele jaren was uitgegroeid tot 36 loges gaf het- Supreme Conseil toe en droeg per 1 januari 1895 zijn rechten over de blauwe graden grotendeels over aan een nieuwe symbolieke Grootloge, de Grande Loge de France, waarin alle 60 toen nog onder haar ressorterende blauwe loges werden afgesplitst. Op 10 augustus 1896 fuseerde deze met de Grande Loge Symbolique de France onder de naam Grande Loge de France. Tot zo ver dit stukje Franse maçonnieke geschiedenis. In de Ordebibliotheek van het Grootoosten der Nederlanden (GON) bevindt zich Rituels du Rite Ecoss.°. Anc.°. Acc.°.. Dit is het exemplaar dat van 1888 tot tenminste 1899 in gebruik was door de Vénerable van de loge Tolérance et Lieberté No. 293 te Cambrai, aanvankelijk onder het Supreme Conseil pour la France, later, blijkens veranderingen in (l Paris, z.j. GON 39.E.14) Inhoudelijk, maar niet qua vormgeving, is dit rituaal voor de blauwe graden hoegenaamd identiek aan die in Cours de Maçonnerie Pratique; Enseignement Supérceur de la Franc-Maçonnerie; Rite Ecossais Ancien et Accepté, Paris [ca. 1885] (GON 37.C.26, twee delen), dat de ritualen van alle graden van de R.E.A.A. bevat. )de tekst, onder de Grande Loge de France. Later is het kennelijk nog gebruikt in de loge Art et Travail No 355. Dit exemplaar van dit rituaal is dus niet in Les Libres Penseurs gebruikt, maar kennelijk wel in een loge die daar enigszins vergelijkbaar mee is. Ik denk dus dat we hiermee wel de tekst in handen hebben die ongeveer gebruikt zal zijn voor de inwijding van Maria Deraismes in 1882. Zeker is het de tekst die in gebruik was toen in 1893 de "Grande Loge Symbolique Ecossaise Mixte de France 'Le Droit Humain'" werd opgericht. Dit is van belang voor de ritualistiek van Le Droit Humain, omdat in 1895 Georges Martin het eerste rituaal voor Le Droit Humain schreef. Ook hiervan is een exemplaar aanwezig in de Ordebibliotheek van het GON. (4) Vergelijken we dit rituaal met het voorgaande, dan valt direct op dat niet alleen de tekst, maar ook de hele vormgeving van het document daar sterk verwant mee is. In 1899 adopteert Le Droit Humain het 33-graden-systeem van de Rite Ecossais Ancien et Accepté en verandert dienovereenkomstig zijn naam in "Ordre Masonnique Mixte International 'Le Droit Humain"'. Het rituaal uit 1895 werd hiertoe op enkele plaatsen aangepast. (5) Nadien onderging dit rituaal, zoals gebruikelijk, de nodige revisies, (6)maar die zijn voor de Nederlandse ritualistiek van Le Droit Humain van geen direct belang.
(2 In dit rituaal komen verschillende aanduidingen voor de naam van de nieuwe grootmacht voor, nl. "G.°. L.°. de F.°." (p. 53), "Gr.°. L.°. D.°. France" (p.16), "Grande Loge de France" (p. 98), "G.°. L.°. C.°. d.°. F.°." (pp. 42 en 66), "Grande Loge Centrale de France" (p. 5). Significant is p. 115, waar de schrijver kennelijk begon met "G.°. L.°. C.°., maar toen door "C.°." heen vervolgde met "de F.°.". Het "Centrale" heeft, voor zo ver ik na kan gaan, nooit officieel deel van de naam uitgemaakt. 3 Zie p.69 van dat rituaal. 4 Georges Martin: Rite Ecossais: Rituel de la Franc-Maçon.°. Mixte [van de] Grande Loge Symbolique Ecossaise de France: Le Droit Humain, [Paris 1895] (GON 39.E.20). 5 Ook van dit rituaal bevindt zich een exemplaar in de Ordebibliotheek van het GON (GON 39.E.21) waarin op p.1: "Grande Loge" vervangen is door: "Supreme Conseil Universel Mixte; Loge", op p.3: "la G.°. L.°. Symb.°. Ecoss.°. de France" door: "le Sup.°. Cons.°. Univ.°. Mixte é la L.°. ", op de pp. 6, 17, 37 en 57: "de la GR.°. L.°. SYMB.°. ECOSS.°. DE FRANCE" door: "du SUP.°..°.CONS.°..°.. UNIVERSEL MIXTE DE FRANCE", en op pp. 20 en 38 "la GR.°. L.°. SYMB.°. ECOSS.°. DE FRANCE" door: "la R.°. L.°. SYMB.°. ECOSS.°. DE FRANCE" door de oude gedrukte tekst weg te schrappen en de nieuwe tekst er overheen te drukken.
6 De Ordebibliotheek van Le Droit Humain bezit een exemplaar van de tweede editie, ook van de hand van Georges Martin, uit 1905 (LDHN 1644) en een duidelijk latere (naoorlogse?) editie in drie cahiers (LDHN 1645-1647).
De tweede fase: Annie Besant.
In 1902 werd Annie besant in Parijs ingewijd. In die tijd had Le Droit Humain nog maar een paar honderd leden en , afgezien van één loge in Zurich, waren er slechts loges in Frankrijk. Het zelfde jaar, 1902, stichtte Annie Besant de eerste loge in Engeland, en het jaar daarop had ze al 10 loges in Groot Brittannië en één in haar woonplaats in India (loge "Dharma") gesticht.
(7) Voor deze engelstalige loges werd niet een vertaling gemaakt van het (vrij expliciet athéistische) rituaal van Georges Martin, maar werd (waarschijnlijk door Annie Besant) opnieuw het "mannen-rituaal" aangepast voor gebruik in gemengde loges. Als uitgangspunt diende nu echter natuurlijk één van de Britse (uitdrukkelijk theistische) ritualen.
(8) Annie Besant meende vermoedelijk op deze manier meer kans te maken op erkenning van Le Droit Humain door de United Grandlodge of England, wat natuurlijk nooit gebeurde. Significant is echter dat ze deze ritualen tevens aan haar theosofische (mystiek-spiritualistische) ideeén aanpaste. Zo ontstonden de zogenaamde "Dharma workings", d.w.z. de ritualen van de Indiase loge "Dharma".
De eerste Nederlandstalige ritualen
In juli 1904 wijdt Annie Besant, bijgestaan door enkele andere Engelse leden, tien Nederlanders in. Ze is mede-oprichtster van de eerste Nederlandse loge, Cazotte, op 10 juni 1905 in Amsterdam.
(l0) Nog in 1904 had H.J. van Ginkel de "Dharma Workings" in het Nederlands vertaald.
(ll) Deze eerste Nederlandse ritualen van Le Droit Humain (7 Zie Dialoog & Perspectif 37.2 (1983) p. 47. 8 Onduidelijk is op dit moment nog welk rituaal ze precies gebruikte, maar wel ziet het er naar uit dat dit niet het bekendste Engelse rituaal, het Emulation Ritual, was. De aanwijzingen gaan eerder in de richting van een Schots rituaal. Zo wordt de Voorzittend Meester "Right Worshipful Master" genoemd i.p.v. "Worshipful Master" en is het altaar met de Bijbel (en eventueel andere heilige boeken) in het midden van de loge geplaatst i.p.v. direct tegen het tafeltje van de Voorzittend Meester. Ook een aantal kleinere details volgen de in Schotland gevolgde werkwijze. Overigens nam Annie Besant toch ook wel enkele elementen over uit het Franse rituaal waarmee ze zelf was ingewijd. Zo is er een "Orator" (Redenaar) i.p.v. een "Chaplain" (Kapelaan) wiens oordeel in diverse situaties gevraagd wordt, en wordt tijdens het afleggen van de belofte een kring van getrokken zwaarden om de Candidaat gevormds wat vervolgens herhaald wordt als een teken van de bescherming die de Vrijmetselarij het nieuwe lid in het vervolg zal bieden. (Persoonlijke mededelingen van Kevin Tingay, brief dd. 26-8-1996.)
9 De eerste (1904?) en tweede (1908) druk hiervan zijn noch in de Ordebibliotheek van Le Droit Humain, noch in die van het Grootoosten aanwezig. De laatste beschikt wel over de 2e en 3e graad en de supplements van de derde editie (1913).
10 Zie Dialoog & Perspectif 37.2 (1983) p. 47.
ll In het voorwoord tot de le graad van het rituaal uit 1915 schrijft hij nl.: "De tot nu toe ... gebezigde ritualen werden door mij vertaald volgens de oorspronkelijk ... in Engeland opgestelde ritualen ..." (p.3). Van deze vertaling zijn alle drie de graden in beide Ordebibliotheken aanwezig.) stonden dus niet in de Franse of Nederlandse, maar in de Engelse maconnieke traditie. Verder waren ze vrij sterk theosofisch gekleurd.
De Nederlandse ritualen
De eerste eigen Nederlandse ritualen (Amsterdam 1915) zijn van de hand van Br.-. Van Ginkel,(l2) sinds 1913 de Vertegenwoordiger van de Opperraad in Nederland. Indien de vertaling van de Dharma Workings wordt meegeteld is dit de tweede editie van de Nederlandse ritualen, anders de eerste; beide tellingen blijken later te worden gehanteerd. Van Ginkel schrijft in het voorwoord tot de le graad: "Bij de samenstelling van dit rituaal is ... ernstig rekening gehouden met gebruiken in de [loges] van het Nederlandse [GrootOosten]." (p.3). Inderdaad is dat het geval. Dit moet de aanleiding geweest zijn voor het eerste conflict over de ritualen waarbij enkele loges ("Cazotte", "Rakoczy" en "Graaf van Welldone") zich in 1919 afsplitsten omdat ze met het oude rituaal wilden blijven werken. (13)
Tekenend voor het nieuwe rituaal is o.a. dat een begin gemaakt wordt met de verplaatsing van de beide Opzieners naar het Westen. Volgens de plattegrond op p.10 van het rituaal voor de le graad is de positie van de Opzieners Brits (le Opz. in het midden van het Westen, 2e Opz. in het midden van het Zuiden), evenals op de afbeelding op p. 10 van het rituaal voor de 3e graad, maar op p.36 van het rituaal voor de 2e graad zijn ze op de Continentale manier geplaatst (beide in het Westen, le Opz. ZW, 2e Opz. NW).
De tweede/derde editie werd in Amsterdam uitgegeven in 1918 (le graad), 1919 (2e graad) en 1921 (3e graad). Op de plattegrond van het rituaal voor de le graad is duidelijk te zien dat de Opzieners nu Continentaal geplaatst zijn. Er zijn geen voorwoorden.
De derde/vierde editie werd in Amsterdam uitgegeven in 1925 (le en 2e graad) en 1930 (3e graad).(l4) Het rituaal voor de derde graad noemt zichzelf de "vierde druk" (correcter zou zijn: vierde editie). Er is weer een voorwoord dat o.a. stelt: "De laatste uitgave bevatte verschillende gedeelten, die overblijfselen waren uit den tijd toen met de zitting gearbeid werd waarbij de 2e Opz. in het Zuiden zat en toevoegingen, die, hoewel op zichzelf dikwijls mooi, in het rituaal niet thuis behoorden.... Weggelaten is bijv. de wierookceremonie evenals het offeren aan de elementen, beide toevoegingen van de laatste vijfentwintig jaren en alleen gebruikelijk in de Loges der Engelse Jurisdictie en enkele Loges die dit voorbeeld volgden." (le graad p.5/6). Verder stelt het voorwoord voor de 3e graad: "De zetels der Opzz.°. blijven door het geheele rituaal heen in het W[esten], zoodat de symboliek van de ritualen thans geheel op die zitting is gegrond. Daardoor zijn veel tegenstrijdigheden weggenomen en vormt het 3e graads rituaal nu een harmonisch geheel, dat goed aansluit bij de ritualen der voorafgaande graden." (p.5).
(12 In het voorwoord tot de le graad schrijft H.J. van Ginkel: "... het volgende rituaal [is] door mij samengesteld" (p.3). De drie ritualen van deze editie zijn, evenals die van de tweede/derde, derde/vierde en vierde/vijfde edities in de Ordebibliotheek van Le Droit Humain aanwezig. 13 Zie hierover b.v. Dialoog & Perspectif 37.2 (1983) p. 55. 14 Van deze editie is in de Ordebibliotheek van Le Droit Humain ook een getypte kopie aanwezig, vermoedelijk kort na de oorlog gemaakt wegens gebrek aan gedrukte exemplaren. De vierde/vijfde editie werd in Amsterdam uitgegeven in 1946 (le graad), 1947 (2e graad) en 1948 (3e graad). Van deze eerste naoorlogse editie noemt de uitgave van de eerste graad zich de "vierde
druk", die van de andere twee graden "vijfde druk" (correcter zou zijrt: vierde/vijfde editie). Het voorbericht bij deze editie van de le graad luidt: "Dit is een bijna woordelijke herdruk naar den derden druk, door den nood der tijden geboden." Bij controle blijkt dit te kloppen. )
De "Engelse" ritualen
Naast deze ontwikkeling vindt er echter nog een andere plaats. In 1915 wordt Charles Webster Leadbeater (sinds 1896 de théoreticus van Annie Besant in de Theosofische Vereniging), ingewijd in Le Droit Humain. Het jaar daarop begint hij, samen met zijn vriend J.J. Wedgwood, de engelstalige ritualen van alle graden van Le Droit Humain te reviseren "volgens de astrale richtlijnen van de graaf van Saint-Germain". Deze ritualen worden voor het eerst gepubliceerd in Sydney, en staan daarom ook wel bekend als de Sydney-ritualen. 15
In 1925 brengen Annie Besant en Leadbeater hierin nog bepaalde wijzigingen en toevoegingen aan "die volgens hen bijzondere werking op de Candidaten moesten hebben".lfi Deze ritualen werden in Glasgow,~) in 1225 gepubliceerd als de n 1916 Workings revised" .17
In de Ordebibliotheek van Le Droit Humain bevindt zich een getypt manuscript (307B) "Rituaal van den eersten of Leerlings-graad; Vry volledige vertaling van het Sydney-Rituaal", alsmede een slechts weinig hiervan verschillende eveneens getypte manuscript-vertaling van alle drie de graden (307B, 393 en 555). Het is niet duidelijk waar en wanneer deze manuscripten zijn gemaakt, maar omdat het eerste manuscript zich aandient als een "vertaling", en dus niet als een afschrift van een al bestaande gedrukte nederlandstalige versie, neem ik aan dat het hier gaat om een versie die gebruikt werd voor de eerste gedrukte vertaling werd uitgegeven.
Die eerste gedrukte vertaling in het Nederlands zag het licht in Nederlands Indië in Weltevreden in 1926 en bevat vrijwel dezelfde tekst als de getypte exemplaren. Nederlands IndiÙ was in 1919 een onafhankelijke federatie gewordenl8 die dus zijn eigen ritualen kon vaststellen. Deze ritualen zijn dan ook "uitgegeven door den Vertegenwoordiger van den Opperraad der A.-.G.-.V.-.M.-. voor de N.-I. Jurisdictie".
15 De editie uit 1916 ontbreekt in de beide Ordebibliotheken. Wel beschikt die van het Grootoosten over ritualen voor de le en 2e graad uit 1921, gedrukt in Sydney.
16 Zie Gedenkboek ter gelegenheid van het vijftig jarig bestaan van de Internationale Orde der Gemengde Vrijmetselarij "Le Droit Humain », 1949, p. 27.
17 Aanwezig in beide Ordebibliotheken.
18 Zie An Outline on the Origins and Development of the Order of International CoFreemasonry "LeDroitHumain", [z.p., 1993?] p. 19. Er is echter ook een Nederlandse uitgave uit 1929.l9 Deze, kennelijk uiterst zeldzame uitgave vertegenwoordigt waarschijnlijk die kleine groep loges in Nederland ("Serapis" en "St. Germain") die "met dit rituaal wensten te werken, hetgeen de toenmalige Vertegenwoordiger van de Opperraad aanleiding gaf, daartoe aan die Loges speciale machtiging te verlenen, maar niet dan nadat daarin enige wijzigingen waren aangebracht, met de bedoeling om die Ritualen zodanig te hebben, dat zij algemeen konden worden gebillijkt en ondergaan, zodat men niet doordrongen behoefde te zijn van enige Ellozofische of godsdienstige leringen om zich geheel harmonisch daarmee te gevoelen. Dit was enerzijds niet naar de zin van degenen, die dit Rituaal 'onvervalst' wensten toe te passen, en anderzijds waren er velen in onze Federatie, die wensten vast te houden aan het besluit van de Opperraad van 1918, dat in een land algemeen eenzelfde Rituaal moest worden toegepast. Dit liep weer parallel met de behandeling van deze kwestie in de Opperraad en in het Internationale Convent van 1934, waarin werd besloten, dat meerdere Ritualen konden worden gebezigd, zij het ook, dat de Nationale Raad in elk land het recht had, wijzigingen aan te brengen, terwijl bij verschil over de wenselijkheid of juistheid van deze wijzigingen de Opperraad zou beslissen. Het bleek in de jaren tussen 1934 en 1940 niet mogelijk tot overeenstemming op dit punt te komen in Nederland".20
In de Ordebibliotheek van Le Droit Humain bevindt zich vervolgens een ongedateerd rituaal van de loge ''Pythagorast2l dat een mengsel is van het rituaal Besant/Leadbeater en de oudere Nederlandse ritualen (1915 en 1918).
In Nederlands IndiÙ verschijnt in 1941 te Bandoeng een tweede druk van het daar gebruikte rituaal.22 Het voorwoord stelt: "Evenals het Engelse rituaal van de Eerste Graad is ook dit Tweede Graads-rituaal ... in wezen geheel gelijk aan het Engelse rituaal van 1926." Verder valt het op dat dit rituaal zichzelf hier "het Engelse rituaal" noemt.
Na de oorlog gelukt het Br.-. Kruisheer met tact en humor de theosoElsche en niettheosofische leden met elkaar te verzoenen, waarbij de theosofen accepteren dat de ritualen zodanig worden aangepast dat ze ook voor niet-theosofen acceptabel zijn.23 Tevens repatriÙren echter in deze periode vele leden uit IndiÙ, waar ze gewend waren met
19 Hiervan is alleen de 2e graad beschikbaar in de Ordebibliotheek van Le Droit Humain. De kaft is onbedrukt, wat wijst op een kleine oplage. Zijn de Nederlandse ritualen, volgens de titelpagina, steeds "ten gebruike van de blauwe loges", deze zijn "ten gebruike van enkele blauwe loges van de Internationale Orde der Gemengde Vrijmetselarij 'Le Droit humain' Nederlandse Jurisdictie" (mijn cursivering). Ze zijn echter wel "goedgekeurd door den Vertegenwoordiger van den Opperraad voor Nederland en door den Opperraad der I.-. O.. der G.-. V.. 'Le Droit Humain"'. Het moeten dus de aangepaste ritualen zijn.
20 Gedenkboek etc. p. 27.
21 In 1913 te Rotterdam als driehoek begonnen; in 19tteen loge geworden. Hiervan is alleen een rituaal voor de le graad beschikbaar. Ik zou het zeer op prijs stellen alsiemand mij meer zou kunnen vertellen over dit rituaal.
22 Ook hiervan is alleen een rituaal voor de 2e graad beschikbaar.
23 An Outline etc. p. 37. graad.24 Het rituaal voor de 2e graad heeft een voorwoord dat meldt: "Naast het 2e graads Rit. in de Schotse zittings is het gebruik van het 2e graads Rit. in de Engelse zitting zijnde het - met de nodige wijzigingen - door vele Loges onzer Orde in Engeland sinds 1925 gebezigde Rit. - door het Intern. Convent van 1947 toegestaan en thans na verkregen goedkeuring van de Opperr[aad] door de Nat[ionale] Raad vastgesteld." Dit bevestigt dat het "Engelse Rituaal" niet direct gebaseerd is op "Sydney 1916", maar op de "Engeland 1925 "-versie daarvan.
Tenslotte: 'Engelse" en "Schotse" ritualen?
Tegenwoordig worden binnen Le Droit Humain in Nederland de twee gebruikte ritualen als "Schots" en "Engels" aangeduid. De "Engelse" ritualen dragen zelfs expliciet de aanduiding "(E.R.)". Het lijkt mij de vraag of deze aanduidingen wel optimaal zijn. We zagen het gebruik van de zelf-aanduiding van de ritualen-Besant-Leadbeater als "Engelse" ritualen voor het eerst in de editie van Bandoeng 1941. In zekere zin is deze aanduiding begrijpelijk (ook al wijken deze ritualen vrij sterk af van de ritualen die in de mannenorde in Engeland in gebruik zijn), want ze zijn immers gebaseerd op de ritualen die in de Engelse Federatie van Le Droit Humain sinds 1925 gebruikt worden.
Minder gefundeerd lijkt mij de aanduiding van de ritualen-Van Ginkel als "Schots". Welliswaar zijn de "Dharma Workings" waarschijnlijk gebaseerd op de ritualen van de mannen-orde in Schotland, maar deze staan aan de basis van zowel de ritualen-Van Ginkel als de ritualen-Besant-Leadbeater. De ritualen die in de mannen-orde in Schotland gebruikt worden lijken bovendien meer op die van de mannen-orde in Engeland (b.v. zelfde opstelling van de Opzieners) dan op de ritualen-Van Ginkel. Ook staan deze laatste niet in de traditie van de Rite Ecossais Ancien et AcceptÚ. In werkelijkheid zijn ze, zoals we zagen, ontstaan door een steeds voortgaand proces van bewerking van de "Dharma Workings" in twee richtingen, nl.
(1) van "Brits" (Grand Lodge of Scotland) naar "Nederlands" (Grootoosten) en
(2) van theosofisch naar niet-theosofisch. Voor zover de "Schotse" ritualen dus bij een andere maconnieke traditie aansluiten is dat in de eerste plaats de Nederlandse van het Grootoosten (die op zijn beurt wel weer staat in een franse traditie, nl. de traditie van de Rite Francais of Rite Moderne, maar niet die van de Rite Ecossais Ancien et AcceptÚ). Voor de duideliXjkheid lijkt het mij derhalve aan te bevelen om de "Schotse" ritualen in het vervolg de "Nederlandse" ritualen te noemen. Dat zou in elk geval minder misleidend zijn.
24 Beschikbaar in de Ordebibliotheek van Le Droit Humain.
Lijst met vert.van de Opp.°.
1911-1913 B.°.A.J.Cnoop Koopmans (Geen off. vert.)
1911-1923 Br.°. H.J.v.Ginkel
1924-1933 Br.°.F.E.Farwerck vertrek wegens lidm. Nat. Soc.
1933-1954 Br.°.E.J.F.Thierens
1954-1974 Br.°.H.Engel
1974-1983 Br.°.A.H.v.Brakel
1983-1997 Zr.°.B.J.v.Lunsen-Bijleveld
Lijst van de werkplaatsen volgens nr.
A.°.L.°. nr 13 "Gazotte" d.d 10 Juni 1904 O.°.Amsterdam gesl. Jan.1919
A.°.L.°. nr 41 "Rakoczy" d.d. 1911 O.°.Den Haag gesl Jan.1919
A.°.L.°. nr 41 "St Germain"Engels Rit. Nov1924 O.°.Den Haag
A.°.L.°. nr 43 "Christiaan Rosenkreuz" 1911 O.°.Laren/- O.°.Hilversum
A.°.L.°. nr 53 "Washington" d.d Jan. 1914 O.°.Amsterdam samen tot nr 1001 in 1945
A.°.L.°. nr 74 "Ramses" d.d. 25 Jan.1919 O.°.Arnhem\Nijmegen\ Wageningen
A.°.L.°. nr 91 "Georges Martin l "d.d.1 April 1917 O.°.Den Haag
Drieh.R`dam Mei 1913 later
A.°.L.°. nr 92 "Pythagoras" d.d.23 Juni 1915 O.°.Rotterdam, geschorst test is 1060 en overgegaan naar het N.G.G.V. en werkt daar nu nog in .°.Haarlem
A.°.L.°. nr 93 "Georges Martin ll" d.d.Dec.1920 O.°.Amsterdam samen tot nr 1001 in 1945
Drieh. Nunspeet Okt 1913 O.°. Nunspeet gesl1915
Drieh. Den Helder Sept 1918 O. Den Helder gesl. 1919.
Drieh. Utrecht Nov. 1913 O. Utrecht later:.
A.°.L.°. nr 94 "Graaf van Welldone"d.d. 1913 O.°.Utrecht gesl Dec.1919
A.°.L.°. nr 701"Georges Martin lll"23 Dec.1918 O.°.Haarlem
A.°.L.°. nr 708"Plato" d.d.9 Febr.1919 O.°.Zaandam
A.°.L.°. nr 707"Vriendschap" d.d. Dec.1923 O.°.Amsterdam gesloten Nov. 1924
Drieh. Ken U Zelven 1919 O.°. Utrecht later:
A.°.L.°. nr 725"Hermes" d.d. 1 Dec.1920 O.°.Bussum
A.°.L.°. nr 727"Vriendschap" d.d.13 Dec.1922 O.°.Amsterdam, gesl 1924
Drieh. Broedertrouw Maart 1921 later:
A.°.L.°. nr 796"Broedertrouw" d.d. 8 Mei 1927 O.°.Amerfoort gesloten 1940
A.°.L.°. nr 797"Fiat Lux" d.d. 1 Okt.1924 O.°.Leeuwarden
A.°.L.°. nr 798"Archytas" d.d. 1 Okt.1924 O.°.Middelburg, gesl 1925
A.°.L.°. nr 799"Getrouwheid" d.d. Dec.1924 O.°.Amsterdam gesloten 1928
A.°.L.°. nr 800"De Drie Zuilen"17 d.d.Okt.1928 O.°.Amsterdam samengev..tot nr 1001 in 1945
A.°.L.°. nr 801"Eenheid" d.d. Febr.1925 O.°.Amsterdam samen tot nr 1001 in 1945
A.°.L.°. nr 802"Hiram Abif" d.d. Febr.1925 O.°.Amsterdam opheheven in 1945
A.°.L.°. nr 812"Serapis"Engels rit.dd Oct.1927 O.°.Huizen\Naarden
A.°.L.°. nr 874"Ars Regia" d.d. Oct.1931 O.°.Amsterdam per 1934 sluimerend
A.°.L.°. nr 923"Lux Veritatis" d.d.April 1930 O.°.Eindhoven
A.°.L.°. nr 925"Acacia" d.d.Juni 1930 O.°.Den Haag per 1934 sluimerend
A.°.L.°. nr1001"Amsterdam" d.d. 1945 O.°.Amsterdam
A.°.L.°. nr1002"s`Gravenhage" d.d Mei 1945 O.°.Den Haag gesplitst in `47 41 en nr 91
A.°.L.°. nr1012"Oosterlicht" d.d.24 April 1949 O.°.Enschede
Kap.°. nr 4 "Egelantier" 1913 Val.°.Amsterdam
L.°.v.V.°. nr 11 "Henoch" d.d.26 Maart 1927 Gew.°.Amsterdam
L.°.v.V.°. nr 14 "Thot" d.d. 5 Maart 1932 Gew.°.Den Haag
L.°.v.V.°. nr 15 "........." d.d.11 Juni 1936 Gew.°.Hilversum